Naturalnie na zatoki

_{Tekst: dr n. farm. Ewa Gibuła-Tarłowska, dr hab. n. farm. Ewa Kędzierska}

Jeszcze czujemy lato, opalenizna jeszcze nie zeszła ze skóry, a nos już zatkany… Wraz z nadejściem chłodniejszych, deszczowych dni wielu z nas dosięga zapalenie zatok przynosowych (rhinosinusitis). Najczęściej chorujemy właśnie w okresie jesienno-zimowym, choć zatoki potrafią dokuczać niezależnie od pory roku – latem nie lubią zimnego nawiewu z klimatyzatorów, a zimą chłodnego powietrza i wiatru. Te nieprzyjemne objawy dotyczą 10-15% ogółu populacji, co w Polsce daje około 4 milionów osób! Dodatkowo szacuje się, że w Polsce około połowa społeczeństwa przeszła ostre zapalenie zatok, a niemal 15% zmaga się z jego przewlekłą postacią. Dodatkowo na powagę problemu wskazują dane, z których wynika, iż prawie 70% rzekomych bólów migrenowych ma swoje podłoże w chorych zatokach. W przypadku zwalczania schorzenia część z nas od razu szuka ratunku w środkach farmaceutycznych zawierających substancje o działaniu przeciwbólowym i/lub przeciwzapalnym (m.in. paracetamol lub ibuprofen) i obkurczającym naczynia krwionośne (pseudoefedryna) zapominając, że istnieją też naturalne metody wspierające leczenie zatok. Jak się okazuje, w tego typu przypadłościach bardzo dobre efekty dają zioła oraz naturalne metody, a przede wszystkim są one bezpieczne dla osób, które nie mogą korzystać z pomocy ww. preparatów, m.in. ze względu na wysokie ciśnienie tętnicze krwi czy chorobę wrzodową żołądka.

Na początku spróbujmy bliżej przyjrzeć się zatokom…

Zatoki uważane są za przedłużenie jam nosa, ponieważ stanowią błony śluzowej w otaczającą kość, stąd też biorą się ich nazwy: czołowa, klinowa, szczękowa i sitowa. Trzy pierwsze występują parzyście.

Największe są zatoki szczękowe, a najmniejsze sitowe, które składają się z drobnych jamek kostnych. Zatoki łączą się z jamami nosa poprzez wąskie ujścia i kanaliki. Dotychczas rola zatok przynosowych nie została do końca sprecyzowana. Z pewnością wiadomo, iż zatoki są wykorzystywane przez organizm głównie do ogrzewania i nawilżania wdychanego powietrza (nos w ciągu doby musi nawilżyć ok. 10 tysięcy litrów powietrza!) oraz wyrównywania różnicy stężeń podczas oddychania. Podkreśla się również rolę zatok jako mechanicznej obrony, związanej z ochroną mózgoczaszki przed urazami i zmniejszeniem wagi szkieletu twarzoczaszki. Uważa się, że mogą one także pełnić funkcję fonetyczną, stanowiąc przestrzeń rezonacyjną i chroniąc ucho wewnętrzne przed przewodzeniem głosu przez kości.

Co w takim razie sprzyja zapaleniu zatok? Najważniejsze czynniki zebrano w Tabeli 1.

Tabela 1. Najważniejsze czynniki sprzyjające zapaleniu zatok

Przyczyny stanów zapalnych zatok

Pierwotną przyczyną zapalenia zatok są wirusy: rinowirusy, orbiwirusy, wirusy grypy, paragrypy, adenowirusy i koronawirusy! (tak, pandemiczny wirus SARS-CoV-2 jest tylko jednym z członków dużej rodziny koronawirusów (Coronaviridae), wśród których występują także te, powodujące popularne sezonowe przeziębienia). Sprawcami infekcji bywają również bakterie takie jak Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, Staphylococcus aureus, które często tworzą tzw. utajone ognisko zapalne w postaci biofilmu. W tej formie bakterie są trudne do wykrycia i ciężko je wyeliminować konwencjonalną antybiotykoterapią. Szczególnie istotna jest zdolność biofilmu do gromadzenia i oddawania wody, co nadaje mu cechy hydrożelu i powoduje, że jego usunięcie z powierzchni stałej jest niezwykle trudne oraz chroni mikroorganizmy zarówno przed niekorzystnymi warunkami otoczenia, jak i środkami przeciwbakteryjnymi. Wśród przyczyn zapalenia zatok wymienia się ponadto grzyby (Aspergillus spp., Candida albicans) oraz patogeny nietypowe (Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia pneumoniae, Legionella pneumophila).

Należy jednak pamiętać, że infekcje grzybicze dotyczą zwykle osób z obniżoną odpornością i cukrzyków, a ich przebieg bywa agresywny. Rodzaj wydzieliny z nosa i jej ropny charakter nie dają podstaw do rozpoznania przyczyny infekcji.. Jest to związane z faktem, iż zakażenie bakteryjne prawie zawsze poprzedza infekcja wirusowa, będąca powszechnym schorzeniem, które u przeciętnej, ogólnie zdrowej osoby dorosłej może występować nawet 2-5 razy w ciągu roku. Dlatego w przebiegu zapalenia zatok niezwykle ważna jest obserwacja przebiegu choroby (ewolucja objawów). U 75% pacjentów objawy zakażenia wirusowego mijają po 7-10 dniach. W przypadku gdy nie ustępują po tym czasie i trwają dłużej niż 10 dni, mogą świadczyć o obecności bakterii, jednak dzieje się tak tylko w 0,5-2% przypadków. Istotne jest również odróżnienie infekcji od alergii, gdzie kichanie, wodnisty katar, łzawienie z oczu, a także nadprodukcja śluzu utrzymują się dłużej niż 3 miesiące. Zmiany zapalne obejmują zazwyczaj kilka zatok jednocześnie, ale nie zawsze obustronnie.

Jakie objawy towarzyszą zapaleniu zatok?

Problemy z zatokami są nieodłącznie związane z zatkanym nosem i bólem głowy nasilającym się m.in. przy pochylaniu. Typowe objawy bólowe zależą od tego, w których konkretnie zatokach pojawił się stan zapalny. Ból może występować u nasady nosa (zatoki sitowe) lub na powierzchni czoła (zatoki czołowe), powodować ucisk na szczycie głowy, a także szczęki i uszu (zatoki szczękowe). Silniejszym stanom zapalnym zwykle towarzyszy gorączka, a czasem także obrzęk.

Kiedy ujścia zatok zostają zatkane i występują zaburzenia w wytwarzaniu oraz transporcie śluzu powstającego w zatokach i jamie nosowej, pojawiają się dość charakterystyczne objawy, które świadczą o chorobie zatok. Dochodzi przede wszystkim do wzrostu ciśnienia wewnątrzzatokowego, co wywołuje ból. Błona śluzowa pobiera jednak tlen, kolejną fazą jest więc podciśnienie w zatokach (znów ból!) połączone ze spadkiem pH, a to już znacząco sprzyja rozwojowi bakterii. Zazwyczaj w takich przypadkach, oprócz bólu głowy, pojawia się uporczywy, obfity katar, gęsta wydzielina z nosa i trudności w oddychaniu.

Powikłania

Do najczęstszych powikłań zapalenia zatok zalicza się:
• przewlekłe zapalenie zatok,
• zapalenie opon mózgowych,
• utrata węchu (choćby częściowa),
• problemy ze wzrokiem,
• zapalenie ucha,
• zapalenia gardła,
• stan zapalny okolicznych kości,
• utrata słuchu

Zapalenie zatok – jak leczyć?

Problemów z zatokami nigdy nie wolno lekceważyć, szczególnie jeśli mają ostry lub nawracający charakter. Jest to ważne, ponieważ nieleczone zatoki mogą prowadzić do rozwoju innych schorzeń, a czasami nawet groźnych dla naszego życia powikłań. Jeśli zapalenie zatok przebiega bez powikłań – jest procesem samoograniczającym się – objawy stopniowo ustępują, dzięki zdolnościom obronnym organizmu.

Leczenie zapalenia zatok o charakterze przewlekłym polega na przyjmowaniu antybiotyków. Jednak w pierwszej kolejności należy skupić się na leczeniu objawowym, czyli zwalczaniu obrzęku śluzówki oraz usuwaniu zalegającej w zatokach wydzieliny. W tym celu zaleca się stosowanie kropli do nosa, areozoli czy różnego rodzaju płukanek dostępnych w aptece. W przypadku mniej nasilonych dolegliwości możemy sami próbować leczyć chore zatoki. Jak? Za pomocą ziół i nie tylko takich do picia.

1. Inhalacje. Znaczną skuteczność wykazują inhalacje zatok. Udrożniając drogi oddechowe i pomagając pozbyć się zalegającej wydzieliny, przynoszą odczuwalną ulgę. Do inhalacji możemy wykorzystać różnego rodzaju składniki:

• inhalacje solą – wsypać do gorącej wody 7 łyżek soli kuchennej. Po zamieszaniu roztworu należy się nad nim pochylić, nakryć głowę ręcznikiem i oddychać powstałą parą przez kilka minut. Terapię powinno się stosować przynajmniej raz dziennie przez okres 5 dni;
• inhalacje ziołami – 50 g ziół należy zaparzyć w 1 l wody. Inhalować powinno się około 10 minut, raz dziennie przez okres kilku dni. Do inhalacji można wykorzystać zarówno mieszanki, jak i pojedyncze zioła, np. tymianek, miętę pieprzową, rumianek, szałwię, skrzyp polny; 

• inhalacje olejkami eterycznymi (m.in. eukaliptusowy, lawendowy, kamforowy, miętowy, sosnowy) charakteryzują się właściwościami udrożniającymi drogi oddechowe – jeden z wybranych olejków (kilka kropli) należy dodać do gorącej wody. Inhalacja powinna trwać kilka minut, raz dziennie przez kilka dni. Olejki eteryczne wkrapia się także m.in. do kominków zapachowych, nawilżaczy powietrza, a także wmasowuje się je w okolice zatok;
• inhalacje solą hipertoniczną – inhalacje przeprowadza się za pomocą 3% roztworu chlorku sodu. Roztwory soli hipertonicznej stosuje się do poprawy klirensu śluzowo-rzęskowego
w płucach, czyli do rozrzedzenia śluzu i ułatwienia jego usunięcia z dróg oddechowych, co może znacznie poprawić komfort oddychania oraz zapobiegać zaleganiu śluzu. Wygodę oraz dużą higienę stosowania zapewniają jednorazowe ampułki z tym roztworem, które można zakupić w każdej aptece. Należy jednak pamiętać, że roztwory 3% mogą nasilać skurcz oskrzeli u chorych na przewlekłe choroby dróg oddechowych (astma, POCHP), wówczas lepiej stosować mniejsze stężenie roztworu do inhalacji (sól fizjologiczna, 0.9% NaCl);
• inhalacje mukolitykami, które rozrzedzają śluz i zmniejszają jego lepkość, ułatwiają choremu odkrztuszanie wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych.

Szczególnie w przypadku inhalacji solą hipertoniczną czy też fizjologiczną lub mukolitykami niezbędne jest użycie nebulizatora. Jest to urządzenie służące do rozpylania roztworów do postaci mgiełki, którą należy wdychać przez maseczkę. To idealny sposób na nawilżenie błon śluzowych lub zaaplikowanie leku bezpośrednio do dróg oddechowych, dlatego często wykorzystywany jest u maluchów. Mamy dzieci, które często „łapią katarek”, koniecznie powinny się w nie zaopatrzyć

Inhalacje można wykonywać regularnie, zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Powinny być one używane w pierwszej kolejności w ramach leczenia w warunkach domowych.

Ważne!

Jeżeli chodzi o stosowanie olejków eterycznych – grupę wiekową, u której należy zachować szczególną ostrożność, stanowią niemowlęta oraz małe dzieci. Pamiętajmy, iż olejek to skondensowany ekstrakt roślinny, który może mieć silne działanie, a czasem nawet uczulać. Okazuje się, że najlepszym sposobem na wykorzystanie olejków eterycznych w przypadku niemowląt i małych dzieci jest wdychanie i rozpraszanie. U tych dzieci zaleca się używanie jedynie małych ilości olejków nakrapianych na pieluszkę, która leży w pobliżu łóżeczka lub stosowanie inhalacji olejkami przy pomocy kominków zapachowych.

Tabela 2. Stosowanie olejków u dzieci

2. Nawilżanie śluzówki nosa. Długotrwałe podrażnienie błony śluzowej nosa sprzyja rozwijaniu się stanu zapalnego. Dlatego ważne jest nawadnianie organizmu – i picie nawet do trzech litrów wody dziennie – co pomoże rozrzedzić zalegającą wydzielinę. Lepiej jednak unikać alkoholu i napojów zawierających kofeinę (kawa, herbata), które sprzyjają odwodnieniu.Zaleca się też nawilżanie powietrza w pomieszczeniach, szczególnie zimą. Podrażnioną i opuchniętą śluzówkę można też obkurczać kroplami do nosa. Tych ostatnich nie powinno się stosować dłużej niż tydzień, bo organizm przyzwyczaja się do ich działania, a obrzęk może powrócić.

3. Okłady na zatoki. Kolejny popularny domowy sposób na zatoki to ciepłe okłady na bolesne miejsca twarzy. W płócienną tkaninę wystarczy zawinąć uprzednio rozgrzaną sól jodowo- bromową (dostępną w aptekach), groch czy gorczycę. Gotowe kompresy – rozgrzane, ale nie parzące – przykładamy do czoła i nasady nosa. Szybkie okłady na zatoki można też wykonać, sięgając po gorący ręcznik.

4. Napary ziołowe. Przyjmowanie płynów jest bardzo ważne przy infekcjach. Poza wodą warto sięgać po rozgrzewające herbaty i napary ziołowe wspomagające oczyszczanie zatok. Przeciwbakteryjnie i udrożniająco na drogi oddechowe działają imbir, cynamon, goździki czy kardamon. Mają one także właściwości rozgrzewające, przeciwzapalne i przeciwbólowe, a gorąca herbata z ich dodatkiem poza udrożnieniem zatkanego nosa, poprawi samopoczucie i pomoże zwalczać wirusy i bakterie, które wywołały chorobę. Dobroczynne działanie mają także regularnie pite, gorące napary z lipy, rumianku, kopru, anyżu lub malin.

5. Płukanie zatok. Choć dla wielu to mało przyjemny sposób, jest jednak skuteczny. Taka irygacja oczyszcza nos i zatoki z wydzieliny, uśmierza ból i ułatwia oddychanie. Jest to zabieg, który w warunkach domowych najprościej wykonać przy pomocy gruszek do nosa lub specjalnych zestawów aptecznych. Służą one do płukania przewodów nosowych i zatok roztworem soli fizjologicznej wtryskiwanym do jamy nosowej pod ciśnieniem. Do płukania zatok wykorzystuje się również roztwory wody morskiej i wodę destylowaną. Przeciwwskazaniem do irygacji jest zapalenie ucha, zablokowana przegroda nosowa lub alergie na składniki płukanek.

Płukanie powinno trwać kilka minut. Gdy poczujemy silny ból, pieczenie albo pojawi się krwawienie, zabieg należy bezwzględnie przerwać.

6. Maści na zapalenie zatok. Odpowiednią maść można kupić w aptekach i sklepach zielarskich. Najlepsze są maści rozgrzewające: kamforowa, eukaliptusowa, majerankowa, sosnowa. Niewielką ilość maści delikatnie wetrzeć w okolice skroni i czoła. Wokół głowy zawiązać chustę lub nałożyć grubą, wełnianą opaskę i pozostać w domu przez kilka godzin, aby nie zaziębić powtórnie, chorych zatok. Poprawić samopoczucie możemy też olejkiem miętowym wymieszanym z olejem roślinnym. Kilka kropli olejku miętowego zmieszać z łyżką oleju roślinnego i wcierać w skronie i czoło, tylko trzeba uważać, aby olejek nie dostał się do oczu. Oczywiście należy pamiętać, że maści rozgrzewające, które zawierają w swoim składzie kamforę, są przeciwwskazane u dzieci do lat 6.

Pomocnym domowym sposobem na „odetkanie” zatok może być też wąchanie rozgniecionego ząbka czosnku, świeżo krojonej cebuli, chrzanu lub kminku.

Zioła na zatoki – jakie można stosować w postaci naparów, inhalacji oraz olejków?

Na zatoki bardzo dobrze działa ziele tymianku i to po nie
warto sięgnąć w pierwszej kolejności. Posiada ono właściwości  rozkurczowe i bakteriobójcze, a ponadto jest w stanie rozrzedzić zalegająca wydzielinę.

Sprawdzonym surowcem jest również liść mięty pieprzowej o działaniu przeciwzapalnym oraz odkażającym. Warto stosować go przede wszystkim w aromaterapii, gdyż udrożnia zatoki i ułatwia oddychanie.

Na liście ziół na zatoki znajduje się również bez czarny, który działa wykrztuśnie, przeciwzapalnie oraz przeciwwirusowo. We współczesnej fitoterapii wykorzystuje się całą roślinę, choć najcenniejsze są owoce (Sambuci fructus) i kwiaty (Sambuciflos). Dlatego osoby cierpiące na częste infekcje zatok powinny zapoznać się z dobroczynnym wpływem przetworów z bzu czarnego np. soku.

Przy problemach z zatokami warto sięgnąć też po ziele fiołka trójbarwnego, które jest bogate w saponiny o działaniu mukolitycznym oraz przeciwzapalnym. Dodatkowo, zawarte w nim rutozydy, które w połączeniu z witaminą C uszczelniają naczynia krwionośne, sprawiają, że wzrasta odporność organizmu.

Do ziół o korzystnym działaniu na zatoki zalicza się również kwiat lawendy, a dokładniej mówiąc, pozyskiwany z nich olejek lawendowy, który wykazuje działanie antyseptyczne oraz bakteriobójcze. W przypadku leczenia zatok najczęściej zaleca się robienie inhalacji parowych z wykorzystaniem tego olejku.

Kwiat lipy również może pomóc nam przy dokuczliwych zatokach.

To zasługa tego, że zawiera on związki śluzowe wykazujące działanie przeciwzapalne, osłaniające oraz łagodzące choroby układu oddechowego.

Innym, równie skutecznym surowcem jest korzeń goryczki. Ponieważ może pomóc poprawić funkcjonowanie śluzówki nosa oraz wzmocnić cały organizm, często wchodzi w skład doustnych preparatów stosowanych w celu udrożniania zatok.

Koszyczek rumianku znany jest chyba wszystkim, bo to zioło o wielu zastosowaniach leczniczych. Jednym z nich jest właśnie zapalenie zatok, ze względu na działanie przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i wspomagające w leczeniu kataru.

Jak zapobiegać zapaleniu zatok?

• Warto dbać o odpowiednią wilgotność pomieszczeń, zwłaszcza w nocy. Ochroni to drogi oddechowe przed wysychaniem. Należy pamiętać jednak, że aby nawilżacz stosowany w pomieszczeniach spełniał prawidłowo swoje zadanie, powinien być czyszczony raz w tygodniu, by nie dopuścić do rozwoju pleśni i innych grzybów.
• Podobnie w przypadku klimatyzacji w samochodzie lub w domu – filtry powinny być utrzymywane w czystości. W przypadku klimatyzatorów nie należy ich włączać na maksymalny nadmuch kierowany prosto na głowę.
• Nie powinno się pływać w basenach z chlorowaną wodą – to podrażnia śluzówkę.
• Z tych samych przyczyn powinno się unikać zadymionych pomieszczeń.
• Warto ograniczyć picie alkoholu, który powoduje obrzęk śluzówki zatok i nosa.
• Doskonałą prewencją jest stałe dbanie o kondycję i odporność.
• Należałoby na co dzień pamiętać o naturalnych antybiotykach, czyli czosnku i miodzie.
• Należy przyjmować duże ilości płynów, zwłaszcza wody oraz herbat ziołowych.

„Leki z naturalnej apteki”

1. Receptura ojca Sroki

Łyżkę rozdrobnionych kwiatów dziewanny zalej szklanką wrzącego mleka (najlepiej o zawartości tłuszczu 3,2%) i parz pod przykryciem ok. 15-20 minut. Następnie odcedź, mocno wyciśnij na sitku łyżką resztki kwiatów, a do uzyskanego ciepłego leku (nigdy gorącego!) dodaj łyżeczkę miodu spadziowego z drzew iglastych oraz łyżeczkę nalewki z propolisu (możesz ją kupić w aptece). Wszystko dobrze wymieszaj. Pij małymi łykami 3-4 razy w ciągu dnia po szklance. Ostatnią dawkę koniecznie przed snem. Zapobiegawczo spożywaj 1-2 razy dziennie po szklance. Zwolennicy tej receptury wskazują, iż mikstura ta daje natychmiastową wręcz ulgę w uporczywym zapaleniu zatok, szczególnie czołowych. Skraca również czas infekcji, a także zapobiega tworzeniu się ropnej, nieprzyjemnie pachnącej wydzieliny w zatokach i ułatwia jej usuwanie.

2. Rosyjska metoda

Niewielką ilość skrystalizowanego miodu lipowego, spadziowego z drzew iglastych lub gryczanego umieść w obu otworach nosa i połóż się z głową lekko uniesioną do góry. Zabieg powtarzaj 4-6 razy dziennie przynajmniej przez tydzień. Kuracja wedle opisanej metody daje ulgę w ostrym, trudnym do leczenia zapaleniu zatok i przyspiesza zdrowienie. Wprowadzony do nosa miód spływa do zatok i wykazuje dobroczynne działanie antybiotyczne i przeciwzapalne, udrożnia nos oraz ułatwia oczyszczenie zatok z ropnej wydzieliny.

3. Syrop z tymianku

Kolejnym domowym sposobem na zatoki jest przygotowanie własnego syropu. Pęczek świeżego tymianku zalej 1,5 litra wody i gotuj przez około 30 minut. Po ostudzeniu dodaj 4 łyżeczki miodu gryczanego oraz sok z jednej cytryny. Syrop należy przyjmować trzy razy dziennie po jednej łyżce. Mikstura udrożnia nos, zatoki i działa przeciwbakteryjnie.

4. Nalewka z czosnkiem i kwiatami dziewanny

10 posiekanych ząbków czosnku zmieszaj z garścią ususzonych kwiatów dziewanny i całość zalej szklanką spirytusu. Miksturę przelej do słoika, dokładnie zakręć i odstaw w ciemne i chłodne miejsce na okres dwóch (trzech) tygodni. Następnie przecedź płyn przez gazę i rozlej do butelek. Nalewka jest gotowa do spożycia po około pięciu miesiącach leżakowania. Nalewkę warto pić trzy razy dziennie. Udrożnia zatkane zatoki i działa bakteriobójczo. Ponadto wspomaga regenerację błony śluzowej górnych dróg oddechowych.

Podsumowanie

Naturalne sposoby radzenia sobie z zapaleniem zatok świetnie sprawdzą się na początku tej dolegliwości, a także będą stanowiły znakomite uzupełnienie farmakoterapii. Należy jednak pamiętać, iż w przypadku przebiegu przewlekłego i nawrotowego, może być konieczne leczenie operacyjne.

<sub>Literatura:
1. Howes M.J., Irving J., Simmonds M. Przewodnik po roślinach leczniczych. Alma-Press 2020.
2. Jurkiewicz D., Zielnik-Jurkiewicz B. Zapalenie zatok przynosowych. Bielsko-Biała 2006.
3. Kowal-Gierczak B., Lamer-Zarawska E., Niedworok J. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL Wydawnictwo Lekarskie Warszawa, 1, 2020
4. Krzeski A. Choroby nosa i zatok przynosowych (red). Wydawnictwo Medyczne Sanmedia. Warszawa 1997.
5. Krzeski A., Gromek I. Zapalenie zatok przynosowych. wyd. 1, Gdańsk 2008.
6. Rosenfeld R.M., Andes D., Bhattacharyya N. i wsp. Clinical practice guideline: adult sinusitis. Otolaryngol. Head Neck Surg. 2007, 137 (supl. 3): S1–S31.
7. Wardas P., Markowski J., Piotrowska-Seweryn A. Przegląd aktualnych wytycznych w zakresie diagnostyki i leczenia zapaleń zatok przynosowych z praktycznym komentarzem. Forum Medycyny Rodzinnej 2014, 4: 159–168.</sub>