Lukrecja
Powrót
Tekst: dr n. farm. Ewelina Pióro-Jabrucka
ADIUNKT W KATEDRZE ROŚLIN WARZYWNYCH I LECZNICZYCH, SZKOŁY GŁÓWNEJ GOSPODARSTWA WIEJSKIEGO W WARSZAWIE. DOKTORAT Z ZAKRESU ROŚLIN LECZNICZYCH OBRONIŁA W 2005 ROKU. JEST SKARBNIKIEM W POLSKIM TOWARZYSTWIE NAUK OGRODNICZYCH – ODDZIAŁ WARSZAWA, CZŁONKIEM POLSKIEGO TOWARZYSTWA AROMATERAPEUTYCZNEGO ORAZ TOWARZYSTWA NAUKOWEGO SOCIETAS SCIENTIARUM KLUKOVIANA ET JABLONOVIANAE. PROWADZI BADANIA Z ZAKRESU BIOLOGII ROZWOJU, ZMIENNOŚCI ORAZ AKTYWNOŚCI BIOLOGICZNEJ ROŚLIN ZIELARSKICH. INTERESUJE SIĘ NAUKAMI PRZYRODNICZYMI, SZCZEGÓLNIE ETNOBOTANIKĄ.
Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra, syn. Liquiritiq officinalis) jest byliną z rodziny bobowatych (Fabaceae), Nazwa rodzaju pochodzi od greckich wyrazów glykis – słodki i rhiza – korzeń. W języku polskim roślina nazywana jest „słodkim drzewem”, „słodkim korzeniem” lub „słodnią”. Lukrecja tworzy silny system korzeniowy, złożony z korzenia palowego i długich korzeni bocznych. Dorasta do 150cm wysokości.
Wytwarza wzniesione, rozgałęzione łodygi o gładkiej lub ogruczolonej powierzchni. Liście ma ciemnozielone, lśniące i nieco skórzaste, nieparzystopierzaste do 20 cm długości, o 9-17 eliptycznych, ostro zakończonych listkach. Kwiaty są grzbieciste o budowie typowej dla bobowatych. Mają barwę fioletową, czasem są białe. Wyrastają w kątach liści. Zebrane są w wyprostowane grona do 15 cm długości. Lukrecja gładka kwitnie od czerwca do lipca. Owocem u tego gatunku jest gładki, niepękający strąk, zawierający 3-5 nasion. Lukrecja gładka naturalnie rośnie w rejonie Morze Śródziemnego oraz południowej i zachodniej Azji. W tych rejonach jest także uprawiana. Występuje w kilku odmianach, m.in.: glandulifera, typica, violacea, pallida. Korzeń lukrecji w medycynie chińskiej używany jest od kilku tysięcy lat. Znany jest pod nazwą Gan Cao i jest jednym z najstarszych leków roślinnych w tradycyjnej medycynie chińskiej, stosowanych głównie jako środek tonizujący i zwiększający wytrzymałość. W wywarze z korzenia lukrecji do dziś kąpie się figurę Buddy w dniu jego urodzin, a następnie wywar ten stosowany jest jako lekarstwo. W czasach antycznych stosowano sok lukrecjowy. Roślinę wymieniali starożytni pisarze, m.in. Teofrast, Dioskurides, Pliniusz Starszy, Galen. Uprawę lukrecji rozpowszechnili w Europie, w XV wieku, benedyktyni. W Niemczech pierwszy zainteresował się lukrecją w XIV wieku von Megenberg, później inni zielarze średniowieczni. Lukrecja wymieniona jest w polskim „Dykcyonarzu roślinnym”, autorstwa proboszcza ciechanowieckiego, Krzysztofa Kluka. Surowcem zielarskim jest korzeń z rozłogami lukrecji – Glycyrrhizae radix oraz zagęszczony wyciąg wodny ze świeżych korzeni i rozłogów – Glycyrrhizae succus.
Podziemne organy surowcowe pozyskuje się z roślin trzy- lub czteroletnich późną jesienią lub wczesną wiosną i suszy w warunkach naturalnych. Korzenie często są płytko okorowane, w celu usunięcia warstwy kory o gorzkim smaku. Surowiec okorowany ma barwę cytrynowożółtą. Posiada słaby aromat i słodki, nieco palący smak. Korzeń lukrecji zawiera ponad 400 składników. Do głównych związków biologicznie aktywnych należą, występujące w ilości od 3 do 15%, saponiny triterpenowe, typu oleananu, w tym glicyryzyna w postaci soli potasowej, wapniowej lub amonowej kwasu glicyryzynowego, poza tym kwas glabrykowy, gliceretol, glabrolid i izoglabrolid oraz kwas likwirycjowy. W surowcu występują także liczne flawonoidy (1-2%), których wyizolowano ponad 300 (likwirytygenina, izolikwirytygenina oraz ich glikozydy), hydroksykumaryny (umbeliferon, herniaryna, likumaryna, glabrokumaron A i B, glicyryna), fitosterole, węglowodany, aminokwasy, betaina, cholina, do 0,05% olejku eterycznego, który zawiera około 30 składników, w tym m.in. kwas heksanowy, anetol, estragol, eugenol, geraniol, fenchon, linalol, alkohol furfurylowy i salicylan metylu, żywice (do 7,5%), cukry (3-14%) takie jak: sacharoza, glukoza oraz alkohol cukrowy – mannitol, sole mineralne. Korzeń oraz zagęszczony sok z korzenia lukrecji działają wykrztuśnie, przeciwzapalnie oraz rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i oskrzeli.
Pobudzają funkcję wydzielniczą błony śluzowej górnych dróg oddechowych i ruchy nabłonka rzęskowego. Działają przeciwzapalnie i rozkurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli. Ułatwiają oddychanie i łagodzą duszności. Preparaty z korzenia lukrecji stosowane są w nieżycie gardła, oskrzeli i w suchym kaszlu. Mają także zastosowanie w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, ponieważ glicyryzyna działa ochronnie i przeciwzapalnie na błonę śluzową żołądka i jelit. Glabrydyna wykazuje własności antyproliferacyjne i estrogenne. Potwierdzono również jej skuteczność w hamowaniu melanin. Korzeń lukrecji (kwas glicyretynowy) jest składnikiem wielu środków kosmetycznych o właściwościach nawilżających i rozjaśniających skórę. Do rozjaśniania przebarwień skóry można zastosować okłady z odwaru korzenia lukrecji.
Przy bardzo licznych przebarwieniach korzystne jest także picie takiego odwaru. Zawartość kwasu glicyryzynowego i izoflawonów powoduje działanie bakteriobójcze surowca, wobec m.in. Staphylococcus aureus, Mycobacterium tuberculosis i Escherichia coli. Korzeń lukrecji wykazuje także właściwości przeciwgrzybicze, antyoksydacyjne i immunomodulujące. Wielokierunkowe działanie surowca sprawia, że niektórzy badacze zaliczają lukrecję do adaptogenów. Coraz częściej stosowane są preparaty odglicyryzynowane, ponieważ przy dłuższym stosowaniu glicyryzyny dochodzi do zwiększonego wydalania potasu, zatrzymania wody oraz jonów sodu i chloru w organizmie i wystąpienia obrzęków. Niebezpieczne działania występują przy stosowaniu dużych dawek i znacznym przedłużaniu leczenia lub w przypadku kumulacji glicyryzyny. Bez konsultacji z lekarzem nie należy stosować korzenia lukrecji dłużej niż 4-6 tygodni. Przeciwskazaniem do stosowania glicyryzyny są choroby wątroby i nerek, a także ciąża. Glicyryzyna jest substancją kilkadziesiąt razy słodszą od sacharozy, często stosowaną jako słodzik. Przez utwardzenie w formach zagęszczonego soku z korzenia lukrecji uzyskuje się słodycze o charakterystycznym czarnym kolorze, nazywane „lukrecją”. W wielu krajach popularne są np. czekolada, cukierki, ciastka, lody oraz słodkie napoje, doprawione ekstraktem z korzenia lukrecji. Jest on także stosowany w przemyśle spirytusowym, browarnianym i tytoniowym. Służy również do poprawy smaku wielu leków.
Literatura:
1. ESCOP Monographs, 2003: Liquiritiae radix/Liquorice Root. Thieme, New York, 297-305.
2. Kohlmünzer S. Farmakognozja. PZWL, Warszawa 2007; 329-31.
3. Kowalska-Wochna E., 2006: Barwne wspomnienie lata…zapisane w skórze. Panacea 4(17), 12-15.
4. Kucharska-Ambrożej K., 2017: Aktualny stan wiedzy na temat chemizmu i aktywności biologicznej lukrecji gładkiej (Glycyrrhiza glabra) L. Postępy Fitoterapii 18(2), 158-164.
5. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok
J., Błach-Olszewska Z., Długosz A., 2014: Fitoterapia i leki roślinne. Wyd. Lekarskie PZWiL, Warszawa, 265.
6. Matławska I., 2006: Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji. Wyd. AM, Poznań 227-229.
7. Nartowska J., 2013: Lukrecja – słodkie remedium. Panacea 2(43), 5-7.
8. Pator WJ., 1992: Pierwszy polski słownik ziołolecznictwa. Wyd. SPAR, Warszawa, 80.
9. Rajewski M., 1992: Rośliny przyprawowe i używki roślinne. PWRiL, Warszawa, 219-220.
10. Rakowski A., 2017: Adaptogeny – zioła życia. Panacea 2(59), 25-27.
11. Strzelecka H., Kowalski J., pod. red., 2000: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, Wyd. Naukowe PWN SA, Warszawa, 303-304.
