Berberys pospolity – roślina ozdobna i cenny surowiec leczniczy

dr n. farm. Paulina Znajdek-Awiżeń

Berberys – występowanie i skład chemiczny

Berberys pospolity (Berberis vulgaris L.) określany w Polsce niekiedy także mianem „kwaśnicy pospolitej” to krzew porastający rejony Europy oraz Azji, a także Ameryki Południowej. Owoce, czyli jagody berberysu, są tradycyjnie używane do wyrobu dżemów i galaretek, ale roślina ta posiada również długą historię stosowania jako środek ludowy w zaburzeniach trawienia, biegunce, niestrawności, zgadze i utracie apetytu. Jego lecznicze właściwości znane były już w starożytności, a w średniowieczu stanowił popularny środek wykorzystywany w leczeniu malarii.

Za najważniejszy związek zawarty w roślinie uznaje się berberynę obecną m.in. w owocach, liściach, korze i korzeniu berberysu zwyczajnego. Berberyna należy do grupy alkaloidów izochinolinowych i od dłuższego czasu budzi duże zainteresowanie świata nauki. Do chwili obecnej wykazano, że berberyna wykazuje silne działanie przeciwdrobnoustrojowe. Bardzo często klasyfikowana jest w grupie związków roślinnych określanych roślinnymi „antybiotykami”, czyli fitoncydami. Poza tym, intensywnie prowadzi się także badania nad jej działaniem antynowotworowym. Berberyna jest powszechnie dostępna w formie suplementów diety rekomendowanych m.in. w cukrzycy typu 2 oraz wspomagająco w odchudzaniu. Posiada udowodnione działanie przeciwzapalne, a niektóre z doniesień naukowych potwierdzają także jej regulujący wpływ na ciśnienie tętnicze krwi oraz profil lipidowy.

Poza berberyną, berberys pospolity zawiera także inne związki alkaloidowe oraz liczne związki polifenolowe, w tym flawonoidy, karotenoidy, antocyjany oraz kwasy fenolowe. Ważną grupę substancji aktywnych obecnych w roślinie stanowią ponadto garbniki, dzięki którym wyciągi z berberysu prezentują aktywność ściągającą, co uzasadnia jego tradycyjne stosowanie jako środka leczącego biegunki.  

Tradycyjne zastosowanie berberysu

Sporządzane tradycyjnie przetwory z berberysu pospolitego wykorzystywane mogą być zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie. Zastosowanie na skórę, np. w formie rozcieńczonej nalewki do przemywania obejmuje takie dolegliwości, jak: trądzik, łuszczyca, owrzodzenia, zmiany alergiczne, ropnie, zajady. Jak podaje dr Różański, odwary z korzeni i kory mogą być z powodzeniem stosowane w leczeniu stanów zapalnych jamy ustnej i gardła, w przypadku aft oraz w chorobach dziąseł.

Wewnętrzne zastosowanie obejmuje przede wszystkim wyciągi wodne (napary i odwary) oraz alkoholowe z owoców berberysu, które mogą być wykorzystywane różnych celach. Działają:

• witaminizująco (zawartość witaminy C w owocach berberysu wynoszą w granicach 80 mg na 100 g owoców) – działanie to wykorzystuje się w leczeniu przeziębienia i innych infekcji;
• przeciwbiegunkowo ( w szczególności biegunki pochodzenia bakteryjnego);
• usprawniają trawienie i regulują przemianę materii;
• wspomagają pracę wątroby;
• regulują poziom cukru i cholesterolu we krwi;
• obniżają ciśnienie krwi;
• korzystnie oddziałują na pracę serca.

Berberys – środki bezpieczeństwa

Jak w przypadku każdego surowca alkaloidowego, także i w przypadku berberysu należy zachować odpowiednie środki ostrożności. Berberyna wykazuje tendencję do kumulowania się w wątrobie, nerkach oraz sercu, dlatego też nie powinna być stosowana zbyt długo. Wykazano ponadto, że może przyczyniać się do nasilonego uwalniania bilirubiny i sprzyjać rozwojowi żółtaczki lub kamicy żółciowej. Ponieważ istnieją doniesienia na temat możliwego działania poronnego berberyny, jej stosowanie jest bezwzględnie przeciwwskazane w ciąży, a także w okresie laktacji. Berberyna oraz berberys nie powinny być stosowane u dzieci.

W dużych dawkach berberys może powodować wymioty, biegunkę, drgawki, niebezpieczne spadki ciśnienia krwi i zaburzenia oddychania.

Nie należy przyjmować berberysu i berberyny bez uprzedniej konsultacji z lekarzem, zwłaszcza jeśli zażywane są leki przeciwzakrzepowe (rozrzedzające krew), leki obniżające ciśnienie krwi, leki na cukrzycę, leki moczopędne, antybiotyki i leki przeciwhistaminowe.

Owoce berberysu w codziennej diecie

Owoce berberysu w formie przetworów, takich jak konfitury czy dżemy warto wykorzystywać jako wzmacniający i witaminizujący dodatek do herbaty. Spożywać je można także w formie ususzonej, podobnie jak rodzynki, np. do płatków śniadaniowych lub owsianki. Wprawdzie ich smak jest nieco kwaskowaty, ale bardzo dobrze komponują się ze słodkimi daniami.  Zbiór owoców berberysu należy prowadzić bezpośrednio przed całkowitym osiągnięciem przez nie dojrzałości. Doskonale nadają się wówczas na przetwory, ale i do wyrobu napojów alkoholowych, takich jak wina czy likiery.

Bibliografia:

1. Wojciechowska I. Berberys pospolity – roślina ozdobna i lecznicza. Kosmos 2017; 66 (3):487–490.
2. Halat KM, Dennehy CE. Botanicals and Dietary Supplements in Diabetic Peripheral Neuropathy. The Journal of the American Board of Family Practice January 2003, 16(1):47-57.
3. Tarasiuk A, Pawlik L, Fichna J. Berberyna jak potencjalny terapeutyk w leczeniu ostrego zapalenia trzustki. Postępy Biochemii 2019;65(3):224-226.
4. http://www.prometeusze.pl/berberys/ (data wejścia: 30.01.2022).